Shqipëria ishte një vend i copëzuar dhe i rrezikuar. Prej katër shekujsh, shqiptarët jetonin nën sundimin e Perandorisë Osmane, por fryma e Rilindjes Kombëtare po forconte një dëshirë të re: çlirimin kombëtar dhe bashkimin në një shtet të vetëm shqiptar. Pas dekadash kryengritjesh, peticionesh, memorandume dhe betejash në arenën ndërkombëtare, viti 1912 do të sillte një ngjarje historike që do të ndryshonte fatin e kombit shqiptar.
Kryengritjet dhe alarmi për ndarjen e tokave shqiptare
Kryengritjet shqiptare të viteve 1908–1912, veçanërisht ajo e vitit 1912, sollën një tronditje të madhe në administratën osmane. Shqiptarët kërkuan autonomi administrative, njohje të gjuhës shqipe në shkolla dhe administratë, si dhe bashkimin e vilajeteve shqiptare. Më 1912, trupat shqiptare arritën deri në Shkup, duke detyruar qeverinë osmane të pranojë një sërë kërkesash.
Por, ndërkohë shpërtheu Lufta e Parë Ballkanike dhe ushtritë e Serbisë, Malit të Zi, Greqisë dhe Bullgarisë marshuan për të ndarë viset shqiptare, pa marrë parasysh ekzistencën e një kombi të veçantë.
Atëherë, Shqiptarët duhej të vepronin menjëherë. U kuptua se vetëm një akt i qartë dhe i bashkërenduar – shpallja e pavarësisë – mund të shpëtonte tokat shqiptare nga ndarja.
Thirrja për Kuvend në Vlorë
Në fillim të nëntorit 1912, Ismail Qemali, rilindës dhe politikan me përvojë në Stamboll dhe në Evropë, u kthye nga Bukureshti drejt Shqipërisë. Më 21 nëntor 1912, ai mbërriti në Durrës dhe më pas, në Vlorë. Ishte momenti për të thirrur një kuvend përfaqësues të të gjithë trevave shqiptare, nga Veriu në Jug, që të vendoste për fatin e vendit.
Thirrja u përhap me shpejtësi në të katër vilajetet shqiptare: Shkodër, Kosovë, Manastir dhe Janinë. Përfaqësues nga qytete të ndryshme, si Shkodra, Prizreni, Peja, Gjakova, Tetova, Dibra, Struga, Elbasani, Berati, Gjirokastra, Janina, Çamëria, etj., morën rrugën për në Vlorë. Edhe shqiptarët nga diaspora – Bukureshti, Stambolli, Sofja, Egjipti – u përfaqësuan.
28 Nëntori 1912 – Akti i Madh Historik
Në mëngjesin e 28 nëntorit, në shtëpinë e Xhemil Bej Vlorës, u mblodhën 40 delegatë nga të gjitha trevat shqiptare. Kuvendi, i udhëhequr nga Ismail Qemali, diskutoi për situatën kritike dhe në përfundim miratoi një akt historik:
“Shpallim Shqipërinë të lirë dhe të pavarur nga çdo pushtim i huaj.”
Pas kësaj deklarate, në ballkonin e ndërtesës, Ismail Qemali, së bashku me Luigj Gurakuqin, ngriti flamurin kuqezi me shqiponjën dykrenare, në mesditën e 28 nëntorit 1912.
Një zë i fuqishëm buronte nga turma:
“Rroftë Shqipëria e pavarur!”
Firmëtarët e Aktit të Pavarësisë
Në mesin e firmëtarëve të aktit ishin emra që përfaqësonin të gjitha krahinat dhe besimet:
- Ismail Qemali (Vlorë)
- Luigj Gurakuqi (Shkodër)
- Dom Nikoll Kaçorri (Durrës)
- Bajram Curri (Tropojë)
- Isa Boletini (Mitrovicë)
- Mustafa Kruja (Krujë)
- Qemal Karaosmani (Elbasan)
- Babë Dudë Karbunara (Berat)
- Abdi Toptani (Tiranë)
- Rexhep Mitrovica (Kosovë)
- Vehbi Dibra (Dibër e Madhe)
- Myfti Vehbi Agolli (Kukës)
- Jani Minga (Fier)
- Nebi Sefa (Lushnjë)
- Pandeli Cale (Korçë)
e shumë të tjerë.
Qeveria e Parë e Shqipërisë
Pas shpalljes së pavarësisë, kuvendi zgjodhi një qeveri të përkohshme, me kryeministër Ismail Qemalin dhe nënkryetar Dom Nikoll Kaçorrin. U vendos që gjuha zyrtare të ishte shqipja, u ngritën përfaqësitë e para diplomatike dhe nisi organizimi i administratës së shtetit të ri.
Trashëgimia e 28 Nëntorit
Akti i 28 Nëntorit 1912 nuk ishte vetëm një akt simbolik. Ai i dha Shqipërisë një identitet shtetëror, i cili do të përballej me sfida të mëdha – konferenca ndërkombëtare, luftëra, copëtim të trojeve – por edhe me forcën për të mbijetuar si komb i bashkuar në gjuhë, kulturë dhe histori.
