Në dorëshkrimin “Tarih-i Kadim”, Sami Frashëri përshkruan zanafillën e njeriut dhe lindjen e qytetërimeve të para, nga Ademi e deri te Babilonasit, duke i dhënë një vizion oriental të historisë universale.
Origjina e njeriut dhe zanafilla e historisë
Në faqet e para të dorëshkrimit “تاريخ قديم – Tarih-i Kadim”, Sami Frashëri hap një dritare mbi fillimet e njerëzimit.
Ai shkruan:
“خلق عالم انسانى ناچيز بيد قدرت الهى بوجود آمده…”
(“Njeriu, kjo krijesë e vogël, u soll në jetë me dorën e fuqisë hyjnore…”)
Autori e shikon historinë jo si një varg ngjarjesh të ftohta, por si një rrjedhë të urdhëruar nga Zoti, ku çdo popull e çdo civilizim ka një mision hyjnor.
Në këto rreshta ai ndërthur besimin fetar, arsimimin shkencor dhe mendimin filozofik, duke e përshkruar njeriun si qenie të pajisur me arsye, mendje dhe shpirt kërkues.
Popujt e parë dhe qytetërimet e Lindjes
Në dorëshkrim përmenden emrat e qytetërimeve të para që shënuan hapat e parë të njerëzimit:
“بابلیان و آشوریان و مصریان…”
(Babilonasit, Asirianët dhe Egjiptianët…)
Sami Frashëri i quan këta “popujt e dijes së lashtë”, që ndërtuan tempuj, rrugë, sisteme ujitjeje dhe një shoqëri të organizuar para se Europa të kishte lindur.
Në interpretimin e tij, Lindja është nëna e dijes, dhe Babilonia – kolibri i parë i qytetërimit botëror.
Ai përmend se në Babiloni u krijuan shkencat e para të astronomisë dhe matematikës, duke shkruar:
“اهل بابل علم نجوم را اختراع نمودند…”
(“Banorët e Babilonisë shpikën shkencën e yjeve.”)
Kjo fjali e thjeshtë mbart thelbin e vizionit të Samiut: historia e njerëzimit është historia e dijes.
Nga toka në ligj dhe rend shoqëror
Në vijim të faqes së dytë, autori përshkruan sesi popujt e lashtë “krijuan qeveri dhe ligje për të ruajtur rregullin e shoqërisë”.
Në osmanisht shkruan:
“اول دولتها تشریع احکام و انتظام عالم بشری نمودند.”
(“Shtetet e para vendosën ligje dhe krijuan rendin e botës njerëzore.”)
Kjo nuk është thjesht një kronikë, por një reflektim filozofik mbi themelin moral të shtetit.
Sipas tij, çdo qytetërim lind nga nevoja për drejtësi dhe arsim, jo vetëm nga lufta apo pushteti.
Kështu, Sami Frashëri, shumë përpara historianëve modernë shqiptarë, e sheh historinë si një proces ndriçimi mendor e shpirtëror.
Vizioni universal i Sami Frashërit
Në këto faqe të para, shfaqet qartë vizioni i tij universalist dhe iluminist.
Ai e konsideron njerëzimin si një trup të vetëm me shumë degë:
“انسانيت يك ملت است، و عالم وطن اوست.”
(“Njerëzimi është një komb, dhe bota është atdheu i tij.”)
Kjo fjali është e jashtëzakonshme për kohën kur është shkruar — fundi i shek. XIX — dhe pasqyron frymën rilindase që më vonë do të mishërohej në idealin e pavarësisë dhe arsimimit shqiptar.
Për Samiun, historia nuk është vetëm kujtesë, por mësim dhe urtësi.
Ajo tregon se çdo popull, i vogël apo i madh, lë pas një dritë në zhvillimin e botës.
Përmbyllje
Faqet 1–2 të “Tarih-i Kadim” janë si një hyrje madhështore në enciklopedinë e historisë botërore.
Në to shohim një Sami Frashëri filozof, dijetar, por edhe njeri të besimit, që kërkon t’i japë lexuesit një kuptim moral të historisë.
Në çdo rresht ndjehet zëri i tij që thërret:
“دنيا مدرسه انسان است.”
(“Bota është shkollë e njeriut.”)
Dhe me këtë ide, ai vendos themelet e një filozofie shqiptare të historisë, ku dija, morali dhe përparimi janë një i vetëm.
Autori: Sami Frashëri
Burimi: Dorëshkrimi “Tarih-i Kadim”
SamiFrashëri #Historiani #Babilonia #HistoriaeVjetër #RilindjaShqiptare #DorëshkrimOsman
