Dokumenti përmban disa prej pasazheve më interesante të letërsisë dhe kritikës kulturore shqiptare të Rilindjes. Një poezi me simbolikë të fortë për lirinë e mohuar, një këngë popullore satirike për Dom Shtjefën Masrekun, dhe një vlerësim historik për figurën e Fr. Leonardo De Martino, përbëjnë këtë mozaik të rrallë letrar.
🕊️ Poezia “Zogu në kafas” – Një metaforë për lirinë
“Çka ke zog-o, qi s’këndon?
Jam tri vjet si qen i lidhun,
Më ka nxi zemra, më loton.”
Kjo poezi e De Martinos, në formë apologjie, përshkruan një zog të mbyllur në kafaz, që refuzon të këndojë edhe pse ka ushqim e strehë. Përmes zërit të zogut, poeti shpërfaq mallin për lirinë, mërzinë e robërisë, dhe revoltën ndaj një bukurie të shtirur.
🎭 Satira për Dom Shtjefnin – Poezia si mjet shoqëror
Në një tjetër pjesë të dokumentit, hasim një këngë karakteristike popullore, shkruar me vargje humoristike e thumbuese për Dom Shtjefën Masrekun:
“Ti Dom Shtjefën qi rri n’shkrept,
Me zahmet e me gazep,
Shpejt nji dash të mirë na rep!”
Kjo këngë – e ngjashme me urimet e gëzuara me nëntekst ironik – pasqyron kulturën e gojës dhe kritikën e fshehur në humorin popullor, duke e kombinuar letërsinë me zakonet tradicionale.
✒️ Fr. Leonardo De Martino – Poet, përkthyes, ndriçues
Pjesa e tretë e dokumentit përfshin shënime të profesor Filip Fishtës dhe Fulvio Cordignano-s mbi De Martinon:
- I përshkruar si “pris i letërsisë kombëtare”,
- Autor i tingëllimeve italiane dhe gegnishte,
- Themelues i shkollave popullore mashkullore dhe femërore në Shqipëri,
- Përkthyes dhe autor i vjershave që përmblidhnin ndjenja patriotike dhe fetare.
Madje përdor edhe anagramën “Orlando Penotimar” për të fshehur autorësinë në disa poezi dashurie.
📜 Referencë e rëndësishme historike dhe letrare
Dokumenti i vitit 1941 është një dëshmi e drejtpërdrejtë e trashëgimisë letrare katolike, e mbështetur në strukturë arsimore dhe përpjekje për standardizim të gjuhës letrare shqipe. Në të ndërthuren:
- Poezia lirike,
- Satira popullore,
- Kritika e letrësisë,
- Kujtimet për figurat e shquara të kulturës shqiptare në fundin e shek. XIX dhe fillimin e shek. XX.
