Çfarë ndodhi në vitin 1948 mes Shqipërisë dhe Jugosllavisë? Dokumentet origjinale të atij viti hedhin dritë mbi tensionet e thella që çuan në prishjen e bashkëpunimit mes dy vendeve socialiste. Ky artikull i gjerë përmbledh korrespondencën e nxehtë mes Komitetit Qendror të Partisë së Punës së Shqipërisë dhe Partisë Komuniste të Jugosllavisë, që nga gjuha e shkrimeve tregon një çarje të pakthyeshme politike, ideologjike dhe ushtarake.
Gjenerali Kuprešanin dhe irritimi i Tiranës
Më 15 prill 1948, gjenerali jugosllav Kuprešanin thirri në Durrës disa zyrtarë të lartë shqiptarë dhe iu drejtua me vërejtje të ashpra lidhur me trajtimin e shtetasve jugosllavë në Shqipëri. Mes të tjerash, ai u shpreh se “Veprimi që është bërë në Durrës me 26 familjet jugosllave nuk mund të bëhet kurrë me ne jugosllavët. Amerikanët nuk i presin në këtë mënyrë. Ju jeni mjaft të duruar, por ka dhe kufi durimi”.
Kuprešanin kritikonte faktin që një drejtor fabrike në Shkodër, i cili ishte shtetas jugosllav, ndodhej në burg dhe që ushtria shqiptare nuk bashkëpunonte më me oficerët jugosllavë. Më tej, ai nënvizon se “Qeveria jugosllave nuk lëviz nga qëndrimet kurse këtu qëndrimet lëvizin shpesh dhe ditë pas dite”.
Përplasjet mbi pavarësinë dhe sovranitetin
Përballë këtyre komenteve, Komiteti Qendror i PPSH në një letër drejtuar “Shokut Marshall” shprehet i habitur nga toni paternalist dhe në disa raste imponues i gjeneralit Kuprešanin. “Populli dhe udhëheqësia jugosllave, nëse janë në krye të pushtetit popullor të Shqipërisë, duhet të marrin përgjegjësinë për këto veprime. […] Nuk mund të respektohet kurrë një burokrat ose një oficer jugosllav që nuk respekton realitetin shqiptar dhe që nuk është në gjendje të trajtohet si i barabartë”.
Projekti i komandës së bashkuar ushtarake
Një pikë tjetër tensioni ishte edhe propozimi i Kuprešanit dhe jugosllavëve për krijimin e një komande unike ushtarake. Delegacioni shqiptar, sipas dokumenteve, e kundërshtoi këtë projekt si “një hap të nxituar që nuk merr parasysh as faktorët e brendshëm dhe as ata të jashtëm”. Tirana konsideronte këtë si hap drejt nënshtrimit ushtarak dhe jo bashkëpunim vëllazërues.
Mërzitja e Beogradit: letra që i drejtohet “Shokut President”
Një letër nga Beogradi, datë 22 prill 1948, mban firmën e udhëheqjes jugosllave dhe shpreh qartë irritimin: “Neve na duket se nuk jemi më në rrugën e drejtë. Ne mendojmë se duhet të rishikojmë tërë bashkëpunimin tonë”. Ata shprehin pakënaqësi për mospërfilljen e ndihmave jugosllave, por gjithashtu deklarojnë: “Ne do të terheqim vetëm gjeneral Kuprešanin me njerëzit e tij dhe do të gjejmë mënyrë tjetër për zgjidhjen e çështjeve të mëtejshme”.
Letra nga Tirana: “Ne nuk pranojmë sakrifica që dëmtojnë popullin tonë”
Komiteti Qendror shqiptar, me një gjuhë të prerë dhe dinjitoze, i përgjigjet letrës jugosllave: “Ne nuk mund të pranojmë të bëjmë në favor të Shqipërës një sakrificë materiale në dëm të popullit tuaj. Ne duam të ecim në rrugën e drejtë të mësuar nga mëdhenjtë Marks, Engels, Lenini, Stalini, dhe të mos devijojmë”.
Fundi i bashkëpunimit dhe lindja e “doktrinës shqiptare”
Në dokumentet e fundit të prillit 1948, palët flasin gjithnjë më pak për bashkëpunim dhe më shumë për ndarje. Fjalësi si “qëndrime të ndryshueshme”, “mospërputhje në realitetin shqiptar”, “nuk është rruga e jonë” tregojnë se PPSH kishte vendosur të ruante sovranitetin edhe me koston e ndarjes nga Jugosllavia.
Ky episod nuk është thjesht polemikë politike: është preludi i asaj që do të quhej më vonë “rruga shqiptare e socializmit”. Në atë moment historik, dokumentet tregojnë se u vu gurthemeli i ndarjes mes PPSH dhe PKJ, i cili do të çonte në aleancën me Bashkimin Sovjetik dhe izolimin e mëvonshëm.
