“REGISTRO DI LETTERE DI MONS.r GRAZIANI VESCOVO D’AMELIA NUNTIO IN VENETIA, DALLI 24 DI MARZO 1596 FINO ALLI 28 DI DICEMBRE 1596.”
Në përkthim shqip:
“Protokoll letrash i Monsinjor Grazianit, Ipeshkëv i Amelias, nunc në Venedik, prej 24 marsit deri më 28 dhjetor 1596.”
Ky regjistër, i hartuar në fund të shekullit XVI, përmban korrespondencën e plotë të një përfaqësuesi të Selisë së Shenjtë (nunc apostolik) pranë Republikës së Venedikut. Në mesin e qindra faqeve të këtij protokolli gjenden edhe letra, raporte dhe përmendje që lidhen drejtpërdrejt me kishat shqiptare — veçanërisht me Shkodrën, Klishin, Lezhën dhe Pultin, dioqeza që në atë periudhë ndodheshin në rrethana të ndërlikuara politike nën sundimin osman, por me varësi shpirtërore nga Tivari dhe nga Venediku.
Mons. Graziani dhe misioni i tij
Monsinjor Timoteo Graziani, ipeshkëv i Amelias, u dërgua nga Vatikani në Venedik si nunc apostolik për të mbikëqyrur raportet me territoret e Adriatikut Lindor, ku përfshiheshin edhe tokat shqiptare. Në këtë funksion, ai raportonte rregullisht për:
- gjendjen e ipeshkëve dhe famullitarëve shqiptarë;
- kufizimet që i vendoste pushteti osman fesë katolike;
- ndihmat që kërkoheshin nga Selia e Shenjtë për rindërtim kishash dhe shkolla;
- marrëdhëniet e ndërlikuara me Venedikun, që shpesh ndërhynte në çështje kishtare.
Në disa pasazhe përmenden priftërinj që udhëtonin nga Shqipëria drejt Dalmacisë për t’u furnizuar me libra, sakramente dhe leje pastorale. Këto dëshmi i japin protokollit vlerë të jashtëzakonshme për studimin e rrjetit komunikues kishtar të shek. XVI.
Burimi dhe përmbledhja nga Zef Valentini
Në shekullin XX, At Zef Valentini S.J., studiues i mirënjohur i historisë kishtare shqiptare, përgatiti një përmbledhje (“Ekstrakte dokumentash historike”) nga ky regjistër. Ai përzgjodhi pjesët që lidhen me Shqipërinë dhe i përktheu pjesërisht në shqip, duke shënuar përkrah origjinalit edhe termat e toponimeve (“Klishi”, “Shkodra”, “Pulati”).
Falë këtij punimi, kemi sot në dorë një burim që lidh arkivat e Venedikut dhe të Vatikanit me historinë kishtare shqiptare, duke ndriçuar periudhën ndërmjet humanizmit dhe dominimit osman.
Vlera historike
Ky “Protokoll” nuk është vetëm një libër letrash, por një pasqyrë e gjallë e marrëdhënieve politike e fetare midis tre botëve: Romës, Venedikut dhe Shqipërisë. Ai dokumenton:
- përpjekjet për ruajtjen e autoritetit papnor në Ballkan;
- ndërhyrjet e Venedikut në administrimin e dioqezave shqiptare;
- përpjekjet për arsimim fetar në gjuhën shqipe;
- rolin e meshtarëve vendas si lidhje ndërmjet dy kulturave.
Për studiuesit e sotëm, ky dorëshkrim mbetet një hallkë e munguar për të kuptuar se si komunitetet katolike shqiptare mbijetuan dhe ruajtën strukturën e tyre organizative përmes shekujve.
