Udhëtimi nëpër hartën e harruar të Azisë së lashtë
Në koleksionet e rralla arkivore, mes faqeve të një botimi venecian të vitit 1740, fshihet një nga përshkrimet më të vjetra të njohura të botës së lashtë. I shkruar në greqishten erudite të shekullit XVIII, dhe i bazuar në burime akoma më të hershme, ky tekst na çon në rrënjët e qytetërimit: në hartën gjeografike të Azisë së epokës së antikitetit dhe në origjinën e një prej mbretërive më të fuqishme që historia ka njohur – Asirisë.
Ky artikull sjell në shqip, në mënyrë të zgjeruar dhe narrativisht të pasuruar, përmbajtjen të këtij dorëshkrimi të çmuar. Ai shënon kalimin nga përshkrimi gjeografik i Azisë në nisjen madhështore të Librit të Tretë: “Historia e Asirisë”.
🟩 Harta e Azisë së lashtë – Si e imagjinonin botën autorët e antikitetit
Autori i shekullit XVIII, duke ndjekur traditën e historianëve të lashtë si Straboni, Herodoti dhe autorë të panjohur helenistikë, përpiqet të japë një “pamje të përgjithshme të Azisë”, jo përmes kufijve modernë, por përmes tokave, lumenjve dhe popujve që i njihte bota e shekujve të parë para erës sonë.
1. Veriu – vendi i fiseve të frikshme
Udhëtimi nis nga veriu i largët: Sarmatia dhe Skithia, tokat e fisit Saka dhe Masageta, të cilat shfaqen edhe tek autorët klasikë si popuj të fuqishëm, shpesh të paligjshëm dhe pothuaj të pamposhtur. Lumi Tanais (Don) shënohet si kufiri i madh mes Evropës dhe Azisë.
2. Ane Lindore – drejt Indisë
Teksti përmend zonën e Indisë së lashtë dhe ndarjen e saj nga lumi Gang, ashtu siç e përshkruanin autorët grekë pas pushtimeve të Aleksandrit të Madh.
3. Armenia – porta drejt Kaukazit
Më tej vjen përshkrimi i Armenisë së Madhe dhe të Vogël, duke përmendur qytete të rëndësishme si:
- Komana
- Arabessus
- Melitene
- Satala
Dhe natyrisht, lumin Araxes, një vijë natyrore që ka ndarë perandori për mijëra vjet.
🟧 Krahinat e Kaukazit – Kur “Albania” nuk ishte Shqipëria
Një nga pjesët më interesante është përmendja e Albanisë.
Por kjo nuk është Shqipëria moderne.
Albania Kaukaziane ishte një mbretëri e lashtë mes maleve të Kaukazit dhe Detit Kaspik (territoret e sotme të Azerbajxhanit dhe Dagestanit). Ajo përmendet shpesh në burimet greke dhe romake dhe ishte pjesë e sistemit politik të rajonit bashkë me Armeninë dhe Iberinë (Gjeorgjinë e sotme).
🟫 Pjesa më e gjerë – Azia e Vogël (Anatolia)
Pjesa e madhe e tekstit i dedikohet Azisë së Vogël, zemrës së botës greko-anatolike, ku përmenden me radhë rajone dhe qytete të njohura:
Ponti dhe brigjet e Detit të Zi
- Trapezus (Trabzon)
- Sinope
- Amisus
- Heraklea
- Bithynia
- Nikaia
- Nikomedia
- Chalcedon
Troada dhe Mizia
Ku ndodhej edhe Ilium – Troja, qyteti legjendar i epikave homerike.
Aeolis dhe Ionia – djepi i kulturës helene
Lista e qyteteve këtu është e mrekullueshme:
- Smyrna
- Ephesus
- Miletus
- Colophon
- Clazomenae
- Teos
Këto qytete kanë qenë qendra të mendimit filozofik, letrar e shkencor.
Në këto brigje Homeri u këndua, Herakliti shkroi, dhe Thalesi matete yjet.
Karia, Lidia dhe ishujt grekë
Teksti përfshin:
- Laodicea
- Magnesia
- Halicarnassus
- Knidos
- Samos
- Kos
- Patmos
- Rodos
Ngrihet natyrshëm pyetja:
Sa histori ka parë ky bregdet?
🟥 Nga fenikasit deri te Palmyra – Azia jugore
Autori më pas lëviz në jug:
Fenikia
- Tyros
- Sidon
- Byblos
- Beirut
Vendlindja e alfabetit dhe e tregtisë së Mesdheut.
Siria
- Antiochia
- Laodicea
- Seleukeia
- Apamea
Qendra të rëndësishme të botës helenistike dhe romake.
Commagene dhe Palmyra
Ku lindte kultura e përzier greko-lindore, e përfaqësuar nga monumentaliteti i Nemrut-it dhe shkëlqimi i Palmyrës.
Arabia Petraea
Lista përfshin:
- Petra
- Bosra
- malin Kasios
- shkretëtirat e mëdha
- dhe “Arabia e Lumtur” – Arabia Felix
Një botë karvanesh, temjanesh dhe tregtarësh.
🟩 Libri i Tretë – Nga gjeografia te historia
Pas një udhëtimi të gjatë gjeografik që mbulon qindra qytete dhe krahina, teksti arrin te titulli madhështor:
“Libri i Tretë – Historia e Asirisë”
Autori njofton:
“Ky libër do të tregojë historinë e mbretërisë së Asirisë, ndonjëherë të Ninit, si edhe të Babilonisë, Medisë dhe Lidisë.”
Pra, fillon rrëfimi i mbretërisë së parë të madhe të njerëzimit, Asirisë, pararendëse e perandorive që do formonin botën e civilizuar.
Përfundim – Para pragut të Asirisë
Pjesët e para të dorëshkrimit na çojnë në një botë që sot mund ta prekim vetëm përmes fjalëve. Një botë ku qytetet ngriheshin e binin si dallgët, dhe ku çdo emër mbante peshën e një qytetërimi të tërë.
Dhe tani…
betejtë, mbretërit, legjendat dhe ngritja e Asirisë sapo po fillojnë.
Në artikullin pasues te Historiani.com do sjellim kapitullin e plotë të Ninit, Ninives, Asirisë dhe Babilonisë, të ndërtuar mbi këtë burim unik.
