Pas Luftës së Parë Botërore, Shqipëria ndodhej në një situatë dramatike: vendi ishte i copëtuar nën pushtime të huaja, qeveria e Durrësit nuk kishte legjitimitet, ndërsa fuqitë e mëdha diskutonin hapur për ndarjen përfundimtare të Shqipërisë. Në këtë moment kritik, më 21–31 janar 1920, Kongresi Kombëtar i Lushnjës vendosi që Shqipëria do të vazhdonte të ekzistonte si shtet sovran dhe i pandashëm, duke themeluar një qeveri të re dhe duke kthyer fuqishëm pushtetin në duart e popullit shqiptar.
Situata dramatike pas Luftës së Parë Botërore
Në fund të vitit 1918, Shqipëria nuk kishte një qeveri funksionale.
- Veriu ishte i pushtuar nga trupat serbe dhe franceze.
- Jugu ishte nën kontrollin grek.
- Durrësi dhe pjesë të tjera qëndrore mbaheshin nga trupat italiane.
Shqipëria u trajtua si territor pa zot nga fuqitë fituese të Luftës së Parë Botërore. Konferenca e Paqes në Paris (1919) e injoroi plotësisht statusin e saj si shtet i pavarur. Më keq akoma, fuqitë evropiane hartuan marrëveshjen e fshehtë Tittoni-Venizelos, që parashikonte ndarjen e Shqipërisë mes Italisë dhe Greqisë.
Ndërkohë, në Durrës ishte ngritur një qeveri e përkohshme, por e dobët dhe e varur nga italianët. Patriotët shqiptarë kuptuan se nëse nuk vepronin vetë, Shqipëria do të zhdukej nga harta.
Thirrja për një Kongres Kombëtar
Në dhjetor të vitit 1919, patriotët shqiptarë të Elbasanit, Shkodrës, Gjirokastrës, Beratit, Tiranës dhe krahinave të tjera, u mblodhën fshehtas dhe vendosën të thërrasin një kongres të jashtëzakonshëm kombëtar, që të vendoste për fatin e vendit. U përzgjodh qyteti i Lushnjës, sepse ishte jashtë zonave të kontrollit të drejtpërdrejtë të forcave italiane dhe kishte mbështetje popullore.
Kongresi i Lushnjës – 21–31 janar 1920
Më 21 janar 1920, në qytetin e vogël të Lushnjës, u mblodhën 56 delegatë nga të gjitha krahinat shqiptare, përfshirë edhe përfaqësues nga Kosova, Çamëria dhe diaspora.
Ata përfaqësonin të gjitha shtresat shoqërore: patriotë, klerikë, profesorë, oficerë, ish-deputetë të Durrësit, luftëtarë.
Kongresi u hap me një fjalë të fuqishme:
“Shqipëria është një dhe e pandashme! Asnjë pëllëmbë e tokës shqiptare nuk do të lejohet të jepet si pazar mes të huajve!”
Delegatët hodhën poshtë qeverinë e Durrësit dhe vendimet e saj të nënshtruara. Me vendosmëri, shpallën krijimin e një qeverie të re kombëtare me qendër në Tiranë, duke e shpallur për herë të parë këtë qytet kryeqytet të Shqipërisë.
Vendimet historike të Kongresit
- Rikrijimi i shtetit shqiptar sovran me të gjitha atributet e tij;
- Zgjedhja e Këshillit të Lartë (organ kolektiv i kreut të shtetit): me përbërje nga Luigj Bumçi, Aqif Elbasani dhe Abdi Toptani;
- Krijimi i një qeverie të re, me kryeministër Sulejman Delvina;
- Shpërngulja e qeverisë në Tiranë, që do të bëhej selia e shtetit të ri;
- Riorganizimi i administratës, ushtrisë dhe diplomacisë shqiptare;
- Kërkesa për tërheqjen e ushtrisë italiane dhe greke nga territori shqiptar;
- Dërgimi i delegatëve në Konferencën e Paqes për të mbrojtur të drejtat e Shqipërisë.
Reagimi i kundërshtarëve dhe atentati i dështuar
Kur qeveria e Durrësit mori vesh për Kongresin, disa elementë pro-italianë u përpoqën ta ndalonin me çdo kusht.
Më 27 janar 1920, një grup i armatosur pro-italian tentoi të sulmonte mbledhjen në Lushnjë, por forcat e Kongresit dhe vullnetarët nga populli i qytetit i zmbrapsën menjëherë.
Ky atentat i dështuar e forcoi më shumë legjitimitetin e Kongresit.
Pas Kongresit – Lufta për Vlorën dhe fitoret diplomatike
Qeveria e re u zhvendos në Tiranë, ku u prit me entuziazëm. Brenda pak muajsh, ajo u përball me një tjetër sfidë: Luftën e Vlorës kundër ushtrisë italiane, që përfundoi me fitoren e shqiptarëve dhe tërheqjen e Italisë nga territori shqiptar në shtator 1920.
Pikërisht pas suksesit të Kongresit të Lushnjës dhe Luftës së Vlorës, Shqipëria u pranua më në fund si shtet i pavarur në Lidhjen e Kombeve më 17 dhjetor 1920.
Trashëgimia e Kongresit të Lushnjës
Kongresi i Lushnjës ishte akt i dytë themelues i shtetit shqiptar, pas shpalljes së Pavarësisë më 1912. Ai tregoi se vullneti i kombit është më i fortë se intrigat e fuqive të mëdha, dhe vendosi themelet për një shtet të pavarur, të administruar nga vetë shqiptarët.
