Në vitet 1595–1596, Selia e Shenjtë mbante lidhje të vazhdueshme me territoret shqiptare nëpërmjet nuncit apostolik në Venedik, Monsinjor Timoteo Graziani, Ipeshkëv i Amelias.
Në raportet që ai i dërgonte Kardinalit të Shenjtë Gjergj në Romë, përmenden shpesh dioqezat e Klishit, Shkodrës dhe Pultit, si qendra me traditë të lashtë fetare, por që në atë kohë ndodheshin në gjendje të vështirë nën sundimin e Perandorisë Osmane.
Një nga faqet e dorëshkrimit origjinal mban titullin:
“PROTOKOL LETRASH SË TIMZ. GRAZIANI-T, IPESHKËV I AMELJES, NUNC NË VENEDIK, TË SHKRUEME KARDINALIT TË SHEN GJERGJIT, NËN PAPNË KLEMENTIN VIII, PREJ 24 MARCIT 1596 DERI MË 28 DHETUER 1596.”
Ky protokoll përmban letra dhe relacionet që përshkruajnë me hollësi realitetin e kishave shqiptare: priftërinjtë që shërbenin fshehurazi, ipeshkvijtë që kërkonin ndihmë financiare nga Venediku, dhe përpjekjet për të ruajtur gjallë traditën fetare në një terren ku besimi katolik ishte nën shtypje të vazhdueshme.
Klishi – një qendër e lashtë e qëndresës fetare
Në raportet e Grazianit përmendet shpesh Klishi (Clissi), një dioqezë e vogël por me rëndësi të madhe shpirtërore.
Sipas ekstrakteve të Valentinit, në këtë zonë priftërinjtë kishin mungesë të librave liturgjikë dhe sakramenteve, ndërsa komunikimi me ipeshkvin bëhej nëpërmjet korrierëve që kalonin nga Tivari ose nga Lezha.
Në një nga fragmentet më të lexueshme thuhet:
“…në Klishi priftërinjtë janë të paktë dhe s’kanë meshë as kremtime të rregullta; populli mbahet në besim me mundime të mëdha dhe shpeshherë ndihmohet nga priftërinj që vijnë prej Shkodre.”
Kjo tregon një situatë të gjallë, por të brishtë: kleri lokal ruante besimin në kushte të jashtëzakonshme, shpesh pa strukturë zyrtare.
Vetë nuncatura e Venedikut ndërhynte për t’u dërguar ndihma në natyrë ose për t’i përfshirë në listat e ndihmës së Vatikanit për “misionet e Lindjes”.
Shkodra – kryeqendra shpirtërore e veriut
Në dokumentin e vitit 1596 përmendet disa herë “Scodra” si qendra më e rëndësishme e besimit katolik në Shqipëri.
Në një fragment shkruhet se “ipeshkvi i Shkodrës nuk mund të qëndronte në selinë e tij për shkak të presionit të sundimtarëve osmanë”, dhe se kisha kryesore ishte gjysmë e rrënuar, por besimtarët e mbanin gjallë traditën me meshë të fshehta në shtëpi private.
Një pasazh i ruajtur në formë të dëmtuar lexon:
“…në qytetin e Shkodrës populli është i shumtë në besim, por kleri është i shpërndarë; një pjesë e ipeshkvisë qëndron në fshatra përreth për të shmangur persekutimin. Ata që mbeten në qytet i bëjnë shërbesat e Zotit në heshtje.”
Ky përshkrim i afërt me realitetin e kohës shfaq kontrastin midis forcës shpirtërore të komunitetit dhe vështirësive materiale e politike që e rrethonin.
Pulti dhe rrjeti i dioqezave shqiptare
Në po të njëjtin “Regjistër letrash”, Graziani përmend edhe dioqezën e Pultit (Pulatum) dhe lidhjet e saj me Shkodrën.
Raportet flasin për një rrjet komunikimi që lidhte priftërinjtë shqiptarë me ipeshkvijtë në Dalmaci e Tivar, duke kaluar kufijtë osmane në mënyrë të fshehtë.
Sipas një shënimi që Valentini e ka përkthyer në shqip:
“Nga Pulati dërgohen rregullisht lajme për gjendjen e popullit; janë të qëndrueshëm në fe, por kanë nevojë për ndihmë për të rindërtuar kishën e shën Gjonit.”
Kjo tregon një organizim të brendshëm të qëndrueshëm, që mbijetonte edhe pse strukturat zyrtare ishin goditur rëndë.
Mesazhi i letrave të Grazianit
Ajo që del qartë nga këto burime është se:
- Kisha shqiptare e shekullit XVI nuk ishte e shuar, por e fshehur.
- Priftërinjtë dhe ipeshkvijtë shqiptarë kishin vetëdije misionare dhe kërkonin bashkëpunim me Venedikun e Vatikanin.
- Nuncatura apostolike shërbente si nyje diplomatike dhe shpirtërore që mbronte interesat fetare të shqiptarëve në Adriatik.
Zef Valentini, duke përmbledhur këto dokumente, arriti të rindërtojë një pamje të gjallë të jetës katolike shqiptare në fund të shekullit XVI — një tablo që shfaq një popull që mbante besimin e vet, edhe kur kisha ishte pa katedrale e pa liri zyrtare.
Përfundim
Artikulli i dytë i serisë i kushtohet kësaj “hartë shpirtërore” të vitit 1596, ku Klishi, Shkodra dhe Pulti shfaqen si pika të ndritshme të rezistencës fetare.
Nëpërmjet punës së Monsinjor Grazianit dhe përkushtimit të Valentinit, këto dëshmi arrijnë deri te ne sot — si një kujtesë për rrënjët e forta të besimit dhe kulturës në trojet shqiptare.
“Nga Klishi në Shkodër, nga Pulti në Tivar, drita e fesë s’u shua kurrë; ajo u mbajt ndezur prej atyre që, edhe nën hijen e pushtetit osman, s’e harruan kurrë Zotin e tyre.”
