Fjalimi historik i Fatos Nanos në dhjetor 1990 shënoi fillimin e fundit të sistemit socialist në Shqipëri. Një analizë e qartë mbi ekonominë e tregut, vetëfinancimin dhe transformimin politik që solli ndryshimin e madh.
Në fund të dhjetorit 1990, kur rrëmuja politike e Evropës Lindore kishte mbërritur në çdo qoshe të Shqipërisë, në sallat e mbyllura të Partisë së Punës zhvillohej aktivi kombëtar, një mbledhje që do të hynte në histori si një nga momentet e fundit të sistemit socialist.
Në atë tryezë, përkrah Ramiz Alisë, mori fjalën Fatos Nano, një emër që do të shënonte më vonë fillimin e një epoke të re politike në vend.
“Vitaliteti dhe forca përtëritëse e Partisë”
Nano e nisi fjalimin me një ton institucional, duke përgëzuar drejtimin e Ramiz Alisë dhe duke e quajtur programin elektoral të Partisë “provë të vitalitetit dhe forcës përtëritëse” të saj.
Por pas këtij hyrjeje, fjala e tij mori një drejtim ndryshe — një autokritikë e qetë, por e thellë, ndaj metodave të vjetra të qeverisjes ekonomike.
“Vazhdimi i drejtimit tepër centralizuar dhe metodat administrative të ekonomisë për një periudhë të gjatë kanë cunguar iniciativën e masave…”
Me këtë fjali, Nano i jepte zë një realiteti që brenda PPSH-së dihej, por rrallë artikulohej publikisht: ekonomia e planifikuar po shteronte, dhe duhej të hynte fryma e tregut të lirë.
Nga barazia artificiale te nxitja e iniciativës private
Në një kohë kur vetë përmendja e “pronës private” ishte tabu, Nano theksoi hapur se duhej bashkëjetesë e formave të ndryshme të pronësisë: shtetërore, kooperativiste dhe private.
Sipas tij, shteti duhej të merrte rolin e një rregullatori, jo të financuesit pa kriter të çdo ndërmarrjeje.
“Burimet që do të sigurojë shteti me anën e politikës së taksave dhe çmimeve nuk do të përdoren më për të financuar gjithçka, por vetëm për mbështetje të strategjisë ekonomike.”
Në thelb, ky ishte sinjali i parë publik i kalimit drejt ekonomisë së tregut — një koncept që deri atëherë konsiderohej “borgjez”.
Kundër monopolit dhe centralizimit
Fatos Nano kritikoi edhe përqendrimet e mëdha industriale e bujqësore, duke i quajtur pengesa për zhvillimin e konkurrencës dhe për nxitjen e tregut të brendshëm.
“Ndërmarrjet me mbi 500 punëtorë japin 86 për qind të prodhimit… por kjo strukturë e ngurtë e ka bërë njeriun konsumator pasiv.”
Në thelb, ai kërkonte shpërbërjen e monopoleve shtetërore dhe krijimin e ndërmarrjeve të vogla e të mesme, që do të rigjallëronin tregun dhe punësimin.
Tregu, çmimet dhe realiteti
Në një tjetër pasazh domethënës, Nano theksonte se planifikimi pa treg nuk mund të funksiononte më, dhe se çmimet, pagat dhe kursi valutor duhej të reflektonin realitetin ekonomik.
“Planifikimi nuk mund të jetë real, nëse çmimet, pagat dhe tatimet mbahen të ngrira për periudha të gjata kohe, pavarësisht nga dinamika e ekonomisë.”
Këto fjalë – të thëna brenda një salle partie komuniste – tingëllonin si një manifest i reformave të ardhshme.
Nga izolimi në integrim europian
Në pjesën përfundimtare të fjalimit, Nano foli për bashkëpunimin me kapitalin e huaj dhe për përfshirjen e Shqipërisë në proceset e integrimit europian, një temë krejt e paprecedentë për një forum të PPSH-së.
“Kemi pika të shumta kontakti për veprimtari të përbashkët me kapital të huaj… për përfshirjen e vendit në procesin e integrimit europian.”
Këto fjalë, në dhjetorin e ftohtë të vitit 1990, ishin shenjë e qartë se epoka e vjetër po përfundonte, dhe se edhe në strukturat më të larta të partisë kishte lindur vetëdija për ndryshim.
Një fjalim që paralajmëroi të ardhmen
Në retrospektivë, ky fjalim i Fatos Nanos, që atëherë ishte një ekonomist i ri me prirje reformuese, mund të shihet si momentin e ndërmjetëm midis PPSH-së dhe Partisë Socialiste të Shqipërisë.
Ai fliste me gjuhën e një partie që donte të shpëtonte duke u ndryshuar, në një kohë kur sistemi tashmë po shembej.
Në dhjetor 1990, në një vend që kishte filluar të zgjohej nga frika, Nano artikuloi idenë që do të përkthente më vonë në realitet politik:
Shqipëria duhej të hynte në rrugën e reformave ekonomike, demokratike dhe europiane.
