Në fondet e vjetra të bibliotekave tona shpesh fshihen libra që nuk shkruajnë vetëm histori – por filozofi. Një prej tyre është një botim i shekullit XVIII–XIX në gjuhën greke romaïke, një përkthim i hershëm i veprës së famshme të Charles Rollin, “Ancient History”. Në faqet hyrëse, para se të niste rrëfimin për Asirianët, autori i jepte lexuesit një mësim të madh: asnjë popull nuk mund të kuptohet pa njohur karakterin e tij, mënyrën se si jeton dhe strukturën e shtetit që ka ndërtuar.
Ky tekst, i shkruar me një gjuhë të pasur poetike dhe të stërholluar, është një reflektim i çmuar mbi natyrën e shteteve të lashta, të cilin rrallë e gjejmë në manualet moderne të historisë.
Popujt ndryshojnë sepse ndryshon shpirti i tyre
Autori nis me një vëzhgim të thjeshtë por të thellë:
Shtetet e lashta ndryshonin sepse popujt që i formonin kishin zakone, moral dhe natyrë të ndryshme.
Këto dallime prodhonin forma të ndryshme politike:
- Monarkinë, e cila shkëlqen në Asiri me madhështinë e saj solemne.
- Aristokracinë, një qeverisje e të diturve dhe të urtëve, që mund të kthehet në arrogancë po të humbasë ekuilibrin.
- Demokracinë, e cila mishëron lirinë, kurajën dhe pjesëmarrjen popullore, por rrezikon të rrëzohet në kaos kur mbizotërojnë pasionet.
- Oligarkinë, ku pushteti grumbullohet në pak duar – nganjëherë për stabilitet, nganjëherë për shtypje.
Autori vëren se asnjë shtet nuk është i pastër, por gjithmonë një përzierje elementësh, një organizëm i gjallë në zhvillim.
Rendi i botës: një ide e lashtë mbi drejtimin hyjnor
Ndryshe nga mendimi modern, ku gjithçka shihet përmes strukturës së ligjeve dhe institucioneve, në këtë tekst të vjetër ndeshim një ide të thellë metafizike:
“Rregulli i botës nuk vjen prej njeriut, por nga një urtësi më e lartë që qeveris gjithësinë.”
Sipas autorit, harmonia e shteteve është vetëm një pasqyrim i një rendi më të madh, të vendosur nga Zoti – një ide tipike për filozofinë greke dhe romake të epokës.
Për të kuptuar një popull, duhet të ecësh brenda tij
Një nga pjesët më të bukura të tekstit është metafora e udhëtarit:
- Historia nuk kuptohet duke lexuar nga larg.
- Ajo duhet përjetuar.
- Si një njeri që ecën në një qytet të madh: në rrugë, në tregje, në tempuj, mes njerëzve.
Kështu, lexuesi ftohet të njohë:
- zakonet e popujve,
- mënyrën e tyre të të menduarit,
- ritmet e jetës së përditshme,
- ligjet që ndjekin,
- vlerat që i mbajnë gjallë.
Vetëm atëherë mund të kuptohet historia e tyre.
Homeri dhe mësimi i udhëtimit
Autori kujton figurën e Odiseut, “udhëtarin e madh”, i cili njohu popujt e botës jo nga librat, por nga përvoja:
- përballje me të panjohurën,
- udhëtime të rrezikshme,
- njohje të zakoneve të huaja,
- vëzhgim i drejtpërdrejtë i njerëzve.
Ky është modeli që propozohet edhe për studiuesin e historisë së lashtë:
të mos e shohë botën vetëm me mendje, por me sy.
Hyrja drejt Historisë së Asirianëve
Pas kësaj hyrjeje filozofike, teksti nis kapitullin “Të Asirianëve”, duke e vendosur monarkinë asiriane si një nga shembujt më të hershëm të qeverisjes së centralizuar dhe të majështisë mbretërore.
Asiria paraqitet si:
- një shtet i fuqishëm,
- me një rend të rreptë,
- me një kulturë të qëndrueshme pushteti,
- dhe një popull të formuar sipas disiplinës së mbretit.
Në faqet e mëvonshme (që i takojnë pjesës tjetër të veprës), autori shpalos rrjedhën e ngjarjeve, mbretërve dhe luftërave – por gjithmonë duke e kthyer vëmendjen te karakteri i popullit, te mënyra si Asiria lindi, u forcua dhe u shua.
