Në janar të vitit 1989, kur tensionet në Kosovë po rriteshin dita-ditës, një dokument sekret i Ministrisë së Punëve të Jashtme të Shqipërisë për Komitetin Qendror të PPSH-së raportonte hollësisht mbi mbledhjen e Komisionit të Kuvendit të Serbisë për çështjet kushtetuese.
Ky material, i klasifikuar në atë kohë “vetëm për përdorim të brendshëm”, përshkruan me saktësi procesin që shënoi fillimin e fundin e autonomisë së Kosovës, përmes ndryshimeve që Serbia kërkonte t’i bënte Kushtetutës së saj.
Kundër barazisë gjuhësore dhe kombëtare
Sipas dokumentit, më 6–7 janar 1989, Komisioni diskutoi dhe miratoi, me vetëm një votë kundër (përfaqësuesi i Kosovës, Syrja Popovci), projekt-amendamentet kushtetuese të Serbisë. Teksti i miratuar nga serbët hiqte dorë nga çdo garanci e barazisë ndërmjet kombeve dhe kombësive, duke shpallur në thelb dominimin e gjuhës serbokroate në gjithë territorin e republikës.
Në dokument shkruhet:
“Në Republikën Socialiste të Serbisë në përdorim publik dhe zyrtar është gjuha serbokroate dhe në shkrimet e saj alfabeti cirilik dhe latin… Në zonat ku jetojnë kombësi të veçanta, në përdorim të barabartë zyrtar dhe publik janë gjuha serbokroate dhe gjuhët e tjera, të atyre kombësive, në përputhje me Kushtetutën dhe me ligjin.”
Në versionin e mëparshëm të projektit, Kosova dhe Vojvodina kishin pasur të garantuar përdorimin e gjuhëve të kombësive “në rajonet ku jetojnë kombësitë e caktuara”. Por, me ndryshimin e ri, kjo shfuqizohej plotësisht, duke i dhënë përparësi absolute gjuhës serbokroate si gjuhë “unifikuese” të shtetit serb.
Një lëvizje e planifikuar kundër autonomisë
Serbët, sipas raportit të Tiranës, justifikonin heqjen e paragrafëve për barazinë gjuhësore me arsyetimin se “ishin në kundërshtim me Kushtetutën e RSFJ”, megjithëse në realitet synonin të kufizonin përdorimin zyrtar të shqipes dhe të hungarishtes në Kosovë dhe Vojvodinë.
Në tekst thuhet qartë:
“Formulimi i ri i serbëve argumenton se Serbia është shtet unitar, pavarësisht se në përbërjen e vet ka dy njësi autonome… Kushtetuta e Serbisë është akt suprem juridik, prandaj të gjitha aktet e tjera juridike në territorin e saj kanë forcë më të dobët juridike.”
Ky ndryshim shënonte fshirjen e karakterit federal të Serbisë, duke e vendosur Kosovën në pozitë vartësie të plotë ndaj Beogradit.
Kufizimi i kompetencave të Kosovës
Dokumenti i Ministrisë shqiptare rendit me radhë amendamentet që Serbia kishte përgatitur:
- Amendamenti 30 – përcaktonte që vetëm organet republikane (serbe) do të kishin përgjegjësi për zbatimin e ligjeve në gjithë territorin e republikës, përfshirë krahinat;
- Amendamenti 32 – i jepte Serbisë të drejtën e vetme për të rregulluar përdorimin e simboleve shtetërore dhe sistemin e mbrojtjes popullore;
- Amendamenti 36 – ndalonte krahinat të ushtronin bashkëpunim ndërkombëtar pa miratimin e Beogradit;
- Amendamenti 44 – i jepte Gjykatës Supreme të Serbisë kompetenca për të vendosur edhe mbi çështjet e krahinave;
- Amendamenti 46 – përcaktonte se Kushtetuta e Serbisë mund të ndryshohej pa konsensusin e krahinave, vetëm me 2/3 e votave të Kuvendit të Serbisë.
Në raport thuhet prerë se kjo shfuqizonte parimin e barazisë kushtetuese të krahinave, duke i reduktuar ato në thjesht “njësi administrative”.
Kosova mbeti e vetme
Në fund të raportit, autori thekson se gjatë diskutimeve Kosova mbeti e izoluar: përfaqësuesit e Vojvodinës mbështetën plotësisht qëndrimet serbe, ndërsa anëtarët e Komisionit kushtetues të Kosovës i kundërshtuan.
Sipas dokumentit:
“Vërejtjet e Komisionit Kushtetues të Kosovës nuk u pranuan. Kjo ka ngjallur shqetësim të madh te kosovarët, të cilët kanë dërguar letra organeve të larta të Federatës. Azem Vllasi kërkoi mbledhjen e Komitetit Krahinor të Kosovës më 7 janar për të diskutuar harmonizimin e çështjeve për ndryshimet kushtetuese.”
Ndërkohë, gazetarët e “Rilindjes” dhe intelektualët shqiptarë në Kosovë kritikonin hapur shovinizmin serb, duke paralajmëruar se çdo ndryshim i tillë do të ishte “shkelje e marrëveshjeve federative”.
Një koment i Rustem Rugovës, cituar në dokument, nënvizon:
“Kushtetuta nuk mund të ndryshohet me procedurë antikushtetuese.”
Në Kosovë, u zhvilluan mbledhje të shumta proteste, ku njerëz të thjeshtë dhe intelektualë shqiptarë denonconin haptazi “veprimet dhe qëndrimet anti-shqiptare të serbëve”.
Anëtarët shqiptarë të Komisionit kushtetues të Kosovës, Iliaz Kurteshi dhe Syrja Popovci, u mbrojtën publikisht nga opinioni shqiptar, ndonëse serbët kërkonin ndjekjen penale të tyre.
Reagimi shqiptar dhe qëndrimi i Tiranës
Në përfundim të raportit, Ministria e Jashtme shqiptare sugjeronte që në shtypin shqiptar të zhvillohej një fushatë informimi dhe solidariteti me popullin e Kosovës.
Në dokument thuhet:
“Mendojmë që të shkruhet një artikull në gazetën ‘Zëri i Popullit’ ku të denohen veprimet shoviniste antishqiptare të serbëve për ngushtimin e autonomisë së Kosovës. Gjithashtu, ATSH-ja të japë me tendencë njoftime të marra nga Tanjugu lidhur me këtë problem.”
Në fund, raporti përfundon me paralajmërimin se çdo veprim serb do të haste rezistencë të fortë nga popullsia shqiptare, dhe se “udhëheqja e Kosovës nuk mund të veprojë kundër vullnetit të masave”.
Përmbledhje
Ky dokument arkivor i vitit 1989, i dërguar nga Ministri i Jashtëm Reis Malile dhe nënshkruar nga Zëvendësministri Sokrat Plaka, është një dëshmi e qartë e përpjekjeve të Serbisë për ta zhbërë në heshtje autonominë e Kosovës, duke nisur nga kufizimet gjuhësore dhe kompetencat kushtetuese.
Vetëm pak muaj më vonë, në mars 1989, amendamentet serbe u miratuan, dhe filloi një periudhë e errët për shqiptarët e Kosovës – ajo që historia e njeh sot si fillimi i suprimimit të autonomisë dhe pararendëse e shpërbërjes së Jugosllavisë.
