Në dorëshkrimin “Tarih-i Kadim”, Sami Frashëri përshkruan Egjiptin e lashtë si djepin e dijes dhe qytetërimit, vendin ku lindi shkenca, arkitektura dhe urtësia e parë njerëzore.
Egjipti – vendi ku dija u kthye në kulturë
Në faqet e tretë dhe të katërt të “تاريخ قديم – Tarih-i Kadim”, Sami Frashëri ndalet me respekt dhe admirim tek Egjipti i lashtë, të cilin e quan:
“مهد العلوم و الفنون و مقر الحكم و التمدن.”
(“Djepi i shkencave dhe arteve, qendra e urtësisë dhe qytetërimit.”)
Në mendimin e tij, Egjipti ishte shkolla e parë e njerëzimit, vendi ku dija u institucionalizua dhe mori formë përmes astronomisë, matematikës dhe ndërtimit monumental.
Ai e paraqet popullin egjiptian si komb që e ktheu besimin në shkencë dhe dijen në sistem.
Faraonët dhe organizimi i shtetit
Sami Frashëri shkruan se faraonët ishin “mbretër të fuqishëm e të mençur”, të cilët sundonin jo vetëm me forcë, por edhe me rregull dhe ligj.
Në dorëshkrim lexojmë:
“فرعونيان در اداره ملك مهارت تمام داشتند.”
(“Faraonët kishin mjeshtëri të madhe në drejtimin e mbretërisë.”)
Ai përmend se ata ndërtuan kanale, ura e tempuj që “i sfidojnë shekujt”, dhe vendosën një sistem të zhvilluar tatimor e shoqëror.
Në mënyrë filozofike, autori i sheh si simbol të bashkimit midis pushtetit dhe dijes — diçka që më vonë do të humbte në historinë e botës.
Priftërinjtë dhe dija e shenjtë
Një pjesë me rëndësi të madhe është kushtuar priftërinjve egjiptianë (علماء دینیه), të cilët, sipas autorit, ishin ruajtësit e diturisë dhe sekreteve të natyrës.
“كاهنان علم نجوم و طب را در معابد تعليم مى دادند.”
(“Priftërinjtë mësonin astronominë dhe mjekësinë në tempuj.”)
Sami Frashëri përshkruan me habi faktin se tempulli në Egjipt ishte njëkohësisht vend adhurimi, shkollë dhe bibliotekë.
Në këtë mënyrë, ai e paraqet lidhjen e natyrshme midis fesë dhe shkencës, diçka që e konsideron themel të qytetërimit të vërtetë.
Arkitektura dhe përjetësia e gurit
Një pjesë e veçantë e dorëshkrimit flet për ndërtimet gjigante të faraonëve.
Autori përmend piramidat si “vepra që dëshmojnë për fuqinë e mendjes njerëzore”, duke shkruar:
“اهرام مصر از آثار عقل و صبر بشر است.”
(“Piramidat e Egjiptit janë vepra të arsyes dhe durimit të njeriut.”)
Kjo frazë e thjeshtë, poetike dhe filozofike, është shembull i gjuhës së lartë të Sami Frashërit: çdo monument është simbol i përjetësisë së mendimit, jo vetëm i pushtetit.
Në interpretimin e tij, guri i Egjiptit është libri i parë i njerëzimit — dhe piramida, një faqe që nuk zbehet nga koha.
Egjipti si udhëheqës i kombeve të tjerë
Në fund të këtyre faqeve, autori shprehet se popujt e tjerë, si grekët e romakët, “mësuan nga Egjipti”:
“يونانيان و روميّان علوم خود را از مصريان اقتباس نمودند.”
(“Grekët dhe romakët morën dijet e tyre nga egjiptianët.”)
Ky vlerësim e shndërron Egjiptin në burim të qytetërimit universal.
Në mënyrë të qartë, Sami Frashëri afirmon se rrënjët e qytetërimit evropian janë lindore — një ide tepër moderne për kohën e tij.
Mësimi moral që përcjell Sami Frashëri
Në stilin e tij enciklopedik, por gjithmonë me frymë etike, autori përfundon se nuk ka qytetërim pa dije dhe fe pa arsimim.
Në një rresht të veçantë ai shkruan:
“علم اساس ملك است.”
(“Dija është themeli i shtetit.”)
Kjo është një thënie që tejkalon kufijtë e historisë dhe mbetet aktuale edhe sot: çdo shoqëri që e ndërton veten mbi dijen, mbijeton përtej shekujve.
Përmbyllje
Faqet 3–4 të “Tarih-i Kadim” janë një himn për qytetërimin egjiptian, ku çdo rresht bart një mësim mbi dijen, besimin dhe ndërtimin.
Sami Frashëri e sheh Egjiptin jo si një vend të largët të miteve, por si një shembull të përhershëm të zhvillimit njerëzor.
“تمدن مصر، پايه علوم عالميه است.”
(“Qytetërimi egjiptian është themeli i dijes universale.”)
Në këto fjalë përmblidhet gjithë mendimi i tij: kultura, dija dhe drejtësia janë shtyllat mbi të cilat ndërtohet historia.
Burimi: Dorëshkrimi “Tarih-i Kadim” – f.3–4
Përgatitur për Historiani.com
#SamiFrashëri #EgjiptiiLashtë #Historiani #Faraonët #HistoriaeVjetër #DorëshkrimOsman
