Në kulmin e revolucionit europian të 1848-ës, një prift i vetëm nga Durrësi i shkruante Romës për shkatërrimin e kishave, varfërinë e popullit dhe qëndresën e katolikëve shqiptarë nën sundimin osman.
Revolucioni që nuk arriti në brigjet shqiptare
Viti 1848 tronditi Europën nga Parisi në Vjenë. Por ndërsa kontinentit i frynte era e lirisë, Shqipëria mbetej e zhytur në varfëri dhe nën hijen e Perandorisë Osmane. Pikërisht në atë kohë, arqipeshkvi i Durrësit, Raffaele D’Ambrosio, i dërgoi Kongregatës “Propaganda Fide” në Romë një relacion të gjatë mbi gjendjen e arqidioqezës së tij. Ky dokument – i ruajtur sot në arkivat kishtare – është një nga përshkrimet më të plota të realitetit fetar, shoqëror dhe moral të Shqipërisë së mes shekullit XIX.
Arqidioqeza e Durrësit: nga lavdia tek rrënimi
Në letrën e tij, D’Ambrosio përshkruan një arqidioqezë që shtrihej midis Shqipërisë së Ulët dhe Maqedonisë, tokë ku, sipas tij, “u përhapën dritat e para të krishterimit nga vetë apostujt Shën Andrea dhe Shën Pali”. Por kjo lavdi e lashtë kishte marrë fund. Pas vdekjes së Skënderbeut, shkruan ai, “nën shpatën e Mehmetit II, katolicizmi ra në gjunjë”. Kishat u shembën, altaret u përdhosën, dhe besimtarët u detyruan me dhunë të mohonin fenë e tyre.
“Me furi të tmerrshme – shkruan ai – ata i detyruan besimtarët të mohonin fenë e vet dhe të përqafonin sektin turk, me shkatërrimin e kishave dhe profanimin e altareve.”
Katedralja e Korbinit dhe hijet mbi Durrësin
D’Ambrosio përmend me dhimbje katedralen e Korbinit, dikur qendra shpirtërore e katolikëve, që në vitin 1848 ishte e rrënuar dhe e braktisur, “e rrethuar vetëm nga male dhe pyje ku ulërinin ujqërit”. Në vetë Durrësin, dikur qytet i lavdishëm, kishin mbetur vetëm pak familje katolike – tregtarë që mbanin gjallë një prani të zbehtë në portin e Adriatikut.
Një pjesë e madhe e relacionit i kushtohet gjendjes së klerit. Arqipeshkvi shpjegon se dioqeza e tij nuk kishte as seminar, as burime financiare për formimin e meshtarëve. “Priftërinjtë janë të pakët, të varfër dhe të papërgatitur – shkruan ai – dhe shumë fshatra mbeten pa shërbesë fetare.” Megjithatë, besimi i popullit nuk ishte shuar. Në fushë, katolikët ruanin devotshmërinë ndaj sakramenteve, ndërsa në malësi zakonet e vjetra – bashkëjetesa jashtë martese, martesat e përziera dhe gjakmarrjet – e bënin jetën fetare të vështirë.
Padrejtësitë osmane dhe qëndresa e heshtur
Në disa pjesë të raportit, D’Ambrosio përshkruan me tronditje presionin e pushtetit osman ndaj komunitetit katolik. Në shumë fshatra ishte ndaluar të binin kambanat e kishave; vajzat katolike merreshin me forcë dhe martoheshin me turq; popullsia paguante taksa të rënda dhe përballej me padrejtësi të përditshme. Kjo situatë, shkruan ai, kishte shkatërruar strukturën morale të shoqërisë, por “shpirti i fesë ende nuk ishte shuar”.
Një popull i vogël, një besim i madh
Në fund të relacionit, arqipeshkvi jep edhe shifra të sakta: 6716 katolikë përballë 50322 myslimanëve. Një pakicë e vogël që përballonte shtypjen dhe varfërinë me një qëndresë të heshtur. Në këtë përfundim, D’Ambrosio lë të kuptohet se feja dhe identiteti i shqiptarëve kishin mbetur të gjallë, pavarësisht rrënojave që i rrethonin.
Relacioni i Raffaele D’Ambrosio është më shumë se një raport fetar. Ai është një pasqyrë e jetës shqiptare nën Perandorinë Osmane – një përzierje e mbijetesës shpirtërore, presionit politik dhe dëshpërimit njerëzor. Sot, kjo dëshmi është një thesar për historianët, sepse na tregon sesi shqiptarët e mes shekullit XIX përpiqeshin të ruanin identitetin e tyre në një botë që po ndryshonte me dhunë.
Në nëntor të vitit 1937, Mbretëria Shqiptare organizoi një kremtim madhështor në kryeqytet, me rastin e “25-vjetorit të Vetqeverimit” – një përvjetor me vlera...
